Wody przeznaczone do spożycia przez ludzi: nowe wymagania

Nowe wymagania dotyczące wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi

Autor: prof. dr hab. Rajmund Michalski Data publikacji: 18.10.2024 r. Numer wydania: 2/2021

Prawo, akredytacja, zarządzanie Środowisko Żywność

Państwa członkowskie powinny zastosować niezbędne środki w celu zapewnienia tego, aby woda przeznaczona do spożycia przez ludzi była wolna od wszelkich mikroorganizmów i pasożytów oraz substancji w ilościach lub stężeniach, które w pewnych przypadkach stanowią potencjalne niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzkiego, oraz aby spełniała określone minimalne wymogi. Temu celowi ma służyć nowa dyrektywa UE.

Woda przeznaczona do spożycia przez ludzi jest najczęstszym obiektem badań fizyko-chemicznych. Wynika to zarówno z przepisów i troski o nasze zdrowie, jak i coraz większych możliwości analitycznych [1]. Niestety, pomimo troski ustawodawców i producentów wody, czasami nie jesteśmy zadowoleni z tego, co płynie z kranu. Najczęściej jesteśmy przekonani o złej lub niskiej jakości spożywanej wody ze względu na jej smak, zapach oraz wygląd. Jednak to nie one zazwyczaj decydują o ryzyku zdrowotnym związanym z jej spożywaniem. Dlatego wielu z nas zastanawia się nad tym, czy lepsza jest woda z kranu, czy może jednak wody butelkowane [2]? Zagadnienia związane z bezpieczeństwem wody są wciąż aktualne, o czym świadczą między innymi opracowania na ten temat [3], a także normy z serii PN-EN 15975, dotyczące bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę do spożycia w zakresie zarządzania kryzysowego [4] i zarządzania ryzykiem [5]. Określenie „bezpieczna woda przeznaczona do spożycia przez ludzi” oznacza tylko to, że nie ma w niej szkodliwych mikroorganizmów i substancji chemicznych. Powinna zawierać określone ilości naturalnych minerałów i pierwiastków podstawowych, ponieważ długotrwałe spożywanie wody demineralizowanej lub wody o bardzo niskiej zawartości pierwiastków podstawowych, takich jak wapń i magnez, może zagrażać ludzkiemu zdrowiu. Czasami przyczyną takiego stanu rzeczy może być stosowanie w warunkach domowych różnego rodzaju filtrów do wody, w tym opartych na odwróconej osmozie [6].

Systematycznie, w miarę uzyskiwania nowych danych toksykologicznych oraz rozwoju chemii analitycznej, zmieniają się przepisy, a w nich rodzaje i dopuszczalne zawartości oznaczanych substancji w wodach przeznaczonych do spożycia przez ludzi, o czym pisałem już na łamach czasopisma „Laboratorium – Przegląd Ogólnopolski” [7]. Ten artykuł jest kontynuacją tego tematu, już nie z punktu widzenia, czego nowego możemy spodziewać się w wodach, ale jakie zmiany w przepisach czekają nas już wkrótce ze względu na implementację do polskich przepisów wymagań nowej dyrektywy europejskiej [15]. Warto w tym miejscu zacytować definicję wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi zawartej w ww. dyrektywie. Oznacza ona „wszelką wodę w stanie pierwotnym lub po uzdatnieniu, przeznaczoną do picia, gotowania, przygotowywania żywności lub innych celów domowych zarówno w obiektach publicznych, jak i prywatnych, niezależnie od jej pochodzenia i od tego, czy dostarczana jest z sieci dystrybucyjnej, cystern, w tym również przewoźnych zbiorników, lub rozlewana do butelek lub pojemników, z uwzględnieniem wody źródlanej; a także wszelką wodę wykorzystywaną przez każde przedsiębiorstwo spożywcze do wytworzenia, przetworzenia, konserwowania lub wprowadzania do obrotu produktów lub substancji przeznaczonych do spożycia przez ludzi”.

Co i dlaczego oznaczamy w wodzie przeznaczonej do spożycia przez ludzi

Biorąc pod uwagę rozwój i możliwości współczesnej chemii analitycznej, możemy oznaczać niemalże „wszystko, wszędzie”, tylko dlaczego mamy to robić i jak wykorzystywać uzyskiwane wyniki [8]? Rozwój chemii analitycznej i wprowadzanie nowych, bardziej selektywnych i czułych metodyk pomiarowych jest związany przede wszystkim z obniżaniem granic wykrywalności i oznaczalności oraz ich powszechnym dostępem także w laboratoriach wykonujących rutynowe analizy. Są one systematycznie wprowadzane do katalogu metod referencyjnych [9].

Aktami prawnymi aktualnie (maj 2021) obowiązującymi w Polsce i odnoszącymi się m.in. do kwestii bezpieczeństwa zdrowotnego wody jest Ustawa Prawo wodne z roku 2017 [10] oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi [11]. Parametry mające wpływ na zdrowie konsumentów ujęte w rozporządzeniu zostały podzielone na: mikrobiologiczne (część A załącznika 1), chemiczne (część B załącznika 1) i wskaźnikowe (część C załącznika nr 1), a także dodatkowe wymagania chemiczne (część D załącznika nr 1) oraz substancje promieniotwórcze (część A i B załącznika nr 4).

Na poziomie europejskim obowiązuje Dyrektywa Rady 98/83/WE [12], która była już 4-krotnie aktualizowana. W 2017 r. Europejskie Biuro Regionalne Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) przeprowadziło szczegółowy przegląd wykazu parametrów i wartości parametrycznych w niej określonych w celu ustalenia, czy po 21 latach istnieje potrzeba dostosowania jej wymagań jakościowych i ilościowych do postępu technicznego i naukowego, jaki dokonał się w tym czasie [13]. Wyniki przeglądu wskazały, że należy objąć regularną kontrolą patogeny jelitowe, bakterie Legionella (które zdaniem WHO powodują największe obciążenie dla zdrowia ze wszystkich patogenów przenoszonych przez wodę) oraz dodać sześć nowych parametrów chemicznych lub grup parametrów. Stwierdzono, że dla czterech spośród nich należy określić wartości parametryczne, które są bardziej rygorystyczne niż te zaproponowane przez WHO [14].

Przykładowo, wartość dopuszczalna dla chromu jest nadal poddawana przeglądowi przez WHO i w związku z tym należy zastosować okres przejściowy wynoszący 15 lat, zanim wartość ta zostanie jeszcze bardziej obniżona. Ponadto WHO zaleciła, aby trzy reprezentatywne substancje zaburzające gospodarkę hormonalną, tj. bisfenol, nonofenyl i β-estradiol, mogły być uznane za wskaźniki odniesienia przy ocenie występowania substancji zaburzających gospodarkę hormonalną. Proponowane wartości dopuszczalne dla tych substancji wynoszą odpowiednio 0,1 μg/l dla bisfenolu A; 0,3 μg/l dla nonylofenolu oraz 1 μg/l dla β-estradiolu.

W roku 2015 na podstawie opinii Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) zadecydowano, że bisfenol A należy włączyć do nowej dyrektywy, z wartością parametryczną wynoszącą 2,5 μg/l. Ponadto nonylofenol i β-estradiol należy dodać do listy obserwacyjnej substancji i parametrów, która ma zostać ustanowiona przez Komisję. Lista ta umożliwi reagowanie na rosnące obawy konsumentów i śledzenie nowej wiedzy na temat znaczenia tych nowo pojawiających się substancji dla zdrowia ludzkiego oraz postępów w chemii analitycznej.

W przypadku ołowiu WHO zaleca zachowanie obecnej wartości parametrycznej, lecz wskazuje, że stężenia tego metalu powinny być tak niskie, jak to w praktyce możliwe. W związku z tym powinno być możliwe zachowanie obecnej wartości 10 μg/l przez 15 lat po dniu wejścia w życie niniejszej dyrektywy. Później wartość parametryczna powinna zostać obniżona do 5 μg/l. Jest to związane przede wszystkim z ciągłym stosowaniem do przesyłu wody rur ołowianych. Jednakże w przypadku stosowania nowych materiałów mających kontakt z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi, niezależnie od tego, czy mają one być stosowane w systemach zaopatrzenia, czy w wewnętrznych systemach wodociągowych, aby mogły one być zatwierdzone zgodnie z niniejszą dyrektywą, dla wody z kranu powinna obowiązywać niższa wartość – 5 μg/l. Komisja Europejska zwróci się do Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego (CEN), aby opracował normy w zakresie jednolitego badania i oceny produktów do kontaktu z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi.

W lutym 2020 roku pojawiła się nowa dyrektywa UE dotycząca jakości wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi [15]. Została ona przyjęta przez Radę w 23 października 2020 r.

Ten bardzo obszerny dokument składa się z 28 artykułów, których tytuły to: Cele, Definicje, Wyłączenia, Obowiązki ogólne, Standardy jakości, Punkt zgodności, Podejście do bezpieczeństwa wody oparte na ryzyku, Ocena ryzyka i zarządzanie ryzykiem w obszarach zasilania dla punktów poboru wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, Ocena ryzyka i zarządzanie ryzykiem w systemie zaopatrzenia, Ocena ryzyka w wewnętrznych systemach wodociągowych, Minimalne wymogi w zakresie higieny dotyczące materiałów do kontaktu z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi, Minimalne wymogi dotyczące chemikaliów do uzdatniania wody i materiałów filtracyjnych do kontaktu z wodą przeznaczoną do spożycia przez ludzi, Monitorowanie, Działania naprawcze i ograniczenia stosowania, Odstępstwa, Dostęp do wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, Informowanie społeczeństwa, Informacje o monitorowaniu procesu wdrażania, Ocena, Przegląd i zmiana załączników, Wykonywanie przekazanych uprawnień, Procedura komitetowa, Sankcje, Transpozycja, Okres przejściowy, Uchylenie, Wejście w życie, Adresaci.

W dyrektywie wyłączono z zakresu stosowania naturalne wody mineralne i wody lecznicze, uzasadniono to tym, że takie rodzaje wody objęte są, odpowiednio, zakresem stosowania dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/54/WE [16] i 2001/83/WE [17]. Jednakże Dyrektywa 2009/54/WE dotyczy także naturalnych wód mineralnych, jak i wód źródlanych, i tylko ta pierwsza kategoria powinna zostać wyłączona z zakresu stosowania nowych przepisów. Pojawiły się opinie krytyczne wskazujące na to, że wody źródlane powinny być zgodne z nową dyrektywą co najmniej w odniesieniu do wymogów mikrobiologicznych. W przypadku wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi rozlewanej do butelek lub pojemników, przeznaczonej do sprzedaży, powinna być w dalszym ciągu zgodna z niniejszą dyrektywą aż do etapu jej konsumpcji przez ludzi.

W przypadku wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi pochodzącej z wód powierzchniowych państwa członkowskie powinny zwrócić szczególną uwagę w ocenie ryzyka nowych zagrożeń na: zawartość mikroplastiku i substancji zaburzających gospodarkę hormonalną, takich jak nonylofenol i β-estradiol. Ponadto, w razie konieczności powinny wprowadzić wymóg, aby także dostawcy wody monitorowali te i inne parametry umieszczone na liście obserwacyjnej. W przypadku gdy państwo członkowskie w ramach identyfikacji zagrożeń i zdarzeń niebezpiecznych stwierdzi, że dany parametr nie jest obecny na obszarach zasilania danych punktów poboru wody (np. substancja ta nigdy nie występuje w częściach wód podziemnych lub częściach wód powierzchniowych), to powinno poinformować o tym właściwych dostawców wody oraz powinno mieć możliwość zezwolenia im na zmniejszenie częstotliwości monitorowania tego parametru lub usunięcie go z wykazu parametrów, które mają być monitorowane, bez przeprowadzania oceny ryzyka w systemie zaopatrzenia. Aby zmniejszyć koszty takich działań dla dostawców wody, którzy dostarczają średnio pomiędzy 10 m³ a 100 m³ wody dziennie lub obsługują między 50 a 500 osób, państwa członkowskie powinny mieć możliwość ich zwolnienia z obowiązku przeprowadzenia oceny ryzyka w systemie zaopatrzenia pod warunkiem, że będą oni prowadzili regularny monitoring.

Przy tworzeniu dyrektywy wzięto pod uwagę spostrzeżenia konsumentów, którzy często zwracają uwagę na to, że inna jest oficjalna jakość wody u producenta, a inna w kranie u konsumentów [18]. Dlatego wartości parametryczne określone w nowej dyrektywie mają być przestrzegane w punkcie, w którym woda wypływa z kranów u konsumentów. W pewnym sensie to historyczny zapis i deklaracja. Tylko jak ją wyegzekwować? Na jakość wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi mają wpływ wewnętrzne systemy wodociągowe. Przykładem są bakterie Legionella, które powodują największe obciążenie dla zdrowia ze wszystkich patogenów przenoszonych przez wodę. Są one przenoszone poprzez systemy dystrybucji ciepłej wody, drogą inhalacyjną, np. podczas korzystania z prysznica.

W określonych obszarach czekają nas zmiany. Aby je lepiej zobrazować, w tab. 1-4 zestawiono maksymalne dopuszczalne stężenia wybranych substancji i parametrów w wodach przeznaczonych do spożycia przez ludzi w nowej dyrektywie europejskiej [15] i dla porównania w aktualnie obowiązujących przepisach polskich [11].

Podsumowanie

Woda przeznaczona do spożycia przez ludzi może być bezpiecznie spożywana przez całe życie, zapewniając przy tym wysoki poziom ochrony zdrowia. Dlatego też niezbędne jest ustanowienie w krajach Unii Europejskiej minimalnych wymogów, które powinna ona spełniać. Państwa członkowskie powinny zastosować niezbędne środki w celu zapewnienia, aby woda przeznaczona do spożycia przez ludzi była wolna od wszelkich mikroorganizmów i pasożytów oraz substancji w ilościach lub stężeniach, które w pewnych przypadkach stanowią potencjalne niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzkiego, oraz aby spełniała określone minimalne wymogi. Temu celowi ma służyć nowa dyrektywa UE [15].

W przypadku parametrów mikrobiologicznych, takich jak enterokoki jelitowe czy bakterii Escherichia coli, nic się nie zmienia. Najważniejsze zmiany i różnice dotyczą parametrów chemicznych. Nowa dyrektywa będzie wymagała od laboratoriów badających wodę przeznaczoną do spożycia przez ludzi dodatkowego oznaczania takich substancji, jak: bisfenol (2,5 µg/l), amid kwasu akrylowego (0,1 µg/l) oraz kwasy halogenooctowe (60 µg/l) i kwasy per- i polifluoroalkilowe (0,5 µg/l ogółem i 0,10 µg/l jako ich suma). Jest też uran z wartością dopuszczalną na poziomie 30 µg/l. Niepewność pomiarów poszczególnych analitów wynosi od 15% (dla azotanów(V)) do 50% (dla bisfenolu, kwasów halogenooctowych, benzo(a)pirenu, kwasów perfluorosulfonowych oraz chlorku winylu). W przypadku uranu jest to 30%.

W porównaniu do obecnie obowiązujących przepisów w Polsce [11] zmiany będą dotyczyć obniżenia dopuszczalnych stężeń dla chromu (25 µg/l przy dotychczasowych 50 µg/l) oraz ołowiu (z 10 µg/l na 5 µg/l). Należy jednak pamiętać o dosyć długim okresie przejściowym. Ciekawostką jest podniesienie wartości dopuszczalnych dla kilku metali i metaloidów. I tak podniesiono dwukrotnie dopuszczalną zawartość dla antymonu (z 5 µg/l na 10 µg/l) oraz selenu (z 10 µg/l na 20 µg/l). W przypadku boru zmiana dotyczy przejścia z 1,0 µg/l na 1,5 µg/l, a dla jonów ClO₂^– i ClO₃^– zamiast dotychczasowej sumy 700 µg/l, będzie osobno do 250 µg/l dla każdego z tych anionów. Należy także pamiętać o liście obserwacyjnej, na której znalazły się nonofenyl i β-estradiol. Zmiany te mają różne przyczyny, w tym technologiczne, ekonomiczne i medyczne. Nie są one powodowane brakiem możliwości oznaczania wybranych analitów czy dostępnością aparatury w laboratoriach. O ile w przypadku oznaczania metali i metaloidów, stosuje się metody spektroskopowe, o tyle w przypadku jonów ClO₂^– i ClO₃^– oraz kwasów halogenooctowych stosowana będzie chromatografia jonowa. Póki co nie ma normy międzynarodowej oznaczania kwasów halogenooctowych metodą IC, ale jest już nowa norma dotycząca jonów chloranowych(VII) [19]. W związku z tym być może i one wkrótce znajdą się co najmniej na liście obserwacyjnej. W przypadku parametrów wskaźnikowych nie ma żadnych różnić w dotychczas obowiązujących w Polsce przepisach i nowej dyrektywie europejskiej. Należy jednak pamiętać, że parametry wskaźnikowe nie mają bezpośredniego wpływu na zdrowie publiczne. Są one jednak istotne do określenia tego, jak funkcjonują urządzenia wykorzystywane do produkcji i dystrybucji wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi oraz do oceny jej jakości. Parametry te mogą pomóc w zidentyfikowaniu nieprawidłowości w uzdatnianiu wody oraz odgrywają istotną rolę w podnoszeniu i utrzymaniu zaufania konsumentów do jakości wody.

Przed nami, a konkretnie laboratoriami wykonującymi badania jakości wody przeznaczonej do spożycia, nowe wyzwania. Chętnie zamieścimy na łamach naszego czasopisma „Laboratorium – Przegląd Ogólnopolski” Wasze opinie na ten temat – zapraszamy do współpracy.

Piśmiennictwo

Michalski R. (red.): Analityka wód i ścieków – wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Elamed, Katowice 2017.
Michalski R.: Woda z kranu czy z butelki? IX Wielka Ogólnopolska Konferencja Producentów Wód i Napojów, Orle Gniazdo, Huciska, 7-9 października 2020, https://www.youtube.com/watch?v=tFaN5ihGVxo.
Kamińska A., Strzemieczna A.: Woda przeznaczona do spożycia przez ludzi. Kompendium. Główny Inspektorat Sanitarny, Warszawa 2018.
PN-EN 15975-1+A1:2016-01, Bezpieczeństwo zaopatrzenia w wodę pitną – Przewodniki zarządzania kryzysowego i ryzyka – Część 1: Zarządzanie kryzysowe.
PN-EN 15975 Bezpieczeństwo zaopatrzenia w wodę do spożycia – Wytyczne dotyczące zarządzania kryzysowego i ryzyka – Część 2: Zarządzanie ryzykiem.
Jarosińska K., Łyko A., Michalski R.: Domowe filtry do wody. Badania efektywności wybranych modeli. „Laboratorium – Przegląd Ogólnopolski”, 2011, 5-6, 53-57.
Michalski R.: Nowe zagrożenia i substancje w wodach przeznaczonych do spożycia przez ludzi. „Laboratorium – Przegląd Ogólnopolski”, 2020, 3, 22-27.
Michalski R.: Możliwości i potrzeby analityczne, czyli możemy oznaczać wszystko wszędzie, ale po co? „Źródło”, 2019, 1/57, 28-30.
Michalski R.: Metodyki referencyjne w badaniach wód i ścieków. „Laboratorium – Przegląd Ogólnopolski”, 2016, 11-12, 21-27.
Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (Dz.U. 2017, poz. 1566).
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. 2017, poz. 2294).
Dyrektywa Rady 98/83/WE z dnia 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. L 330 z 5.12.1998, s. 32).
Drinking Water Parameter Cooperation Project of the WHO Regional Office for Europe: Support to the revision of Annex I Council Directive 98/83/EC on the quality of water intended for human consumption (Drinking Water Directive) Recommendation. 11 September 2017.
Frisbie S.H., Mitchell E.J., Sarkar B.: Urgent need to reevaluate the latest World Health Organization guidelines for toxic inorganic substances in drinking water. „Environ. Health”, 2015, 14.
Directive of the European Parliament and of the Council on the Quality of Water intended for Human Consumption (recast) (Text with EEA relevance), February 2020. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX:52020AG0014(01).
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/54/WE z dnia 18 czerwca 2009 r. w sprawie wydobywania i wprowadzania do obrotu naturalnych wód mineralnych.
Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi (Dz.U. L 311 z 28.11.2001, str. 67).
Michalski R., Pecyna-Utylska P., Kernert J.: Badania zawartości głównych nieorganicznych jonów w wodach z kranu pobranych na terenie Górnego Śląska, „Laboratorium – Przegląd Ogólnopolski”, 2020, 1, 60-65.
ISO 19340:2017 – Water quality – Determination of dissolved perchlorate – Method using ion chromatography (IC).