Oblicza jodu – jego suplementacja w czasie zagrożenia konfliktem zbrojnym

TITLE: Faces of iodine – its supplementation during the threat of armed conflict

STRESZCZENIE: Wojna rozgrywająca się za wschodnią granicą Polski sprawiła, że coraz bardziej martwimy się o swoje bezpieczeństwo, zdrowie i życie. Znając historię, zdajemy sobie sprawę z realnego zagrożenia, jakie stanowi, niefunkcjonująca już, elektrownia jądrowa znajdująca się w Czarnobylu na terenie Ukrainy. Sytuacja ta sprawiła, że z aptecznych półek, po awarii w tejże elektrowni, we wzmożonym tempie zaczął znikać płyn Lugola ‒ substancja podawana ludziom w latach 80. XX wieku. Należy zdać sobie jednak sprawę z tego, czym jest ten preparat i czy zażywanie go chroni człowieka przed szkodliwymi skutkami promieniowania. Dodatkowo należy zastanowić się, czy wydarzenia rozgrywające się obecnie na terenie Czarnobyla są realnym zagrożeniem dla zdrowia Polaków. Niniejszy artykuł jest odpowiedzią na te rodzące się pytania. Przybliża czytelnikowi najważniejsze informacje dotyczące jodu, zasadności jego suplementacji oraz korzystnych i negatywnych jej skutków.

SŁOWA KLUCZOWE: jod, płyn Lugola, jodek potasu, promieniowanie, radioaktywny

SUMMARY: The war which is going on beyond Poland’s eastern boarder has made us increasingly concerned about our safety, health and lives. Knowing our history, we are aware of the threat posed by non-functioning nuclear power plant located in Chernobyl, Ukraine. Due to this situation, Lugol’s iodine, a solution administered to people in the 1980s, began to disappear at an increased rate from pharmacy shelves after the failure of the power station. However, it is important to realise what this preparation is and whether taking it protects humans from harmful effects of radiation. Additionally, it should be considered whether the events currently occurring in Chernobyl pose a real threat to the health of Poles. This article answers these emerging questions, presenting the most important information on iodine, rationale behind ist supplementation as well as its beneficial and negative effects.

KEYWORDS: iodine, Lugol’s solution, potassium iodide, radiation, radioactive

Jod nie powinien być przyjmowany zapobiegawczo, a jedynie po konsultacji z lekarzem lub po faktycznej katastrofie jądrowej.

Obecna, bardzo niepewna sytuacja polityczna za granicami naszego kraju sprawiła, że zupełnie inaczej postrzegamy rzeczywistość. Dotychczasowe priorytety dla wielu ludzi przestały mieć znaczenie. Żyjemy w ciągłym strachu i niepokoju o to, co przyniesie kolejny dzień. Wojna rozgrywająca się na naszych oczach przywołała tragiczne wspomnienia katastrofy w elektrowni atomowej w Czarnobylu. Zastanawiamy się, czy dotąd chroniony teren skażenia promieniotwórczego nie stanie się bronią w rękach wroga, a tym samym ogromnym niebezpieczeństwem dla całej ludzkości. W ostatnim czasie obserwuje się wzmożony popyt na substancje zawierające jod, głównie płyn Lugola, zarówno w tradycyjnym handlu, jak i poprzez witryny internetowe. W panice zaczęto wykupować go z aptecznych półek z obawy o zdrowie i bezpieczeństwo. Zjawisko to jest spowodowane przeświadczeniem, że płyn Lugola uchroni człowieka przed negatywnym działaniem substancji promieniotwórczych, które mogą przedostawać się do środowiska, podobnie jak miało to miejsce w latach 90. Warto więc zapoznać się z podstawową wiedzą na temat jodu, jego roli w organizmie człowieka, wpływie na stan zdrowia, a także zasadności suplementacji. Niniejszy artykuł przybliża czytelnikowi tę właśnie tematykę.

Jod – informacje wstępne

Jod jest pierwiastkiem chemicznym znajdującym się w siedemnastej grupie i piątym okresie układu okresowego pierwiastków. Jego symbolem jest litera I, pochodząca od łacińskiego słowa iodine. Naturalnie występuje w postaci soli jodkowych w: wodorostach, rybach, skorupiakach, a także w wodzie morskiej. Jodki obecne w morzach i oceanach ulegają utlenieniu i przechodzą do atmosfery. Następnie w postaci opadów trafiają ponownie do wód i gleby, skąd są czerpane przez rośliny i stają się pokarmem dla ludzi i zwierząt [1, 2].

Jod jako pierwiastek został po raz pierwszy wyizolowany w 1811 roku przez Bernarda Courtoisa. W temperaturze pokojowej wstępuje w postaci niebieskoczarnej połyskliwej substancji krystalicznej, a jako ciecz przyjmuje barwę czarną. Łatwo sublimuje w temperaturze pokojowej. Cechuje go charakterystyczny, drażniący zapach. Jak wszystkie fluorowce występuje w postaci dwuatomowych cząsteczek I₂. Jest słabo rozpuszczalny w wodzie, ale dobrze w wodnym roztworze jodku potasu. Istnieją zarówno nieradioaktywne, jak i radioaktywne formy jodu [1, 2].

Jod znalazł zastosowanie w produkcji barwników oraz w fotografii. Wykorzystywany jest w leczeniu i profilaktyce chorób tarczycy oraz jako środek dezynfekujący. W analizie chemicznej jod stosowany jest do wykrywania skrobi, a jego opary wykorzystuje się do wywoływania płytek w chromatografii cienkowarstwowej (TLC) [1, 2].

Płyn Lugola

Jedną z najbardziej rozpowszechnionych form, w jakich możemy spotykać jod, jest płyn Lugola, czyli wodny roztwór jodu w jodku potasu. Swoją nazwę zawdzięcza pomysłodawcy Jeanowi Lugolowi, który otrzymał go po raz pierwszy w 1829 r.

Jod pierwiastkowy jest bardzo trudno rozpuszczalny w wodzie, dlatego płyn Lugola otrzymuje się na drodze solubilizacji. Jest to proces pozwalający zwiększyć rozpuszczalność danej substancji dzięki zastosowaniu pośredników rozpuszczania, tzw. solubilizatorów. W tym przypadku rolę solubilizatora pełni jodek potasu, który z jodem cząsteczkowym tworzy rozpuszczalny w wodzie jon trójjodkowy [3, 4].

I₂ + I^– –> I₃^–

W praktyce otrzymywanie płynu Lugola polega na rozpuszczeniu jodku potasu w niewielkiej objętości wody, a następnie w tak przygotowanym roztworze rozpuszcza się jod. Całość uzupełnia się wodą. Gotowy roztwór należy przechowywać w naczyniach ze szklanym korkiem, chroniąc go przed działaniem światła.

Płyn Lugola stosowany jest jako środek antyseptyczny i dezynfekujący, do awaryjnej dezynfekcji wody pitnej, w rutynowych badaniach laboratoryjnych i medycznych [4-6]. Znalazł zastosowanie w leczeniu pewnych schorzeń tarczycy. W zależności od dawki może pobudzać bądź hamować działanie tego gruczołu. Płyn Lugola służy także jako indykator do wykrywania skrobi poprzez barwienie zawierających ją substancji na kolor fioletowy [3-5].

Jod a katastrofa w Czarnobylu

W roku 1986, w nocy z 25 na 26 kwietnia, miała miejsce największa katastrofa elektrowni atomowej w historii. Doszło do awarii i wybuchu reaktora atomowego w Czarnobylu. Skażeniu promieniotwórczemu uległ obszar od 125 000 do 146 000 km² na pograniczu trzech państw, tj. Białorusi, Ukrainy i Rosji. Wyemitowana z uszkodzonego reaktora chmura radioaktywna rozprzestrzeniła się po całej Europie. W Polsce, na wniosek Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej w Warszawie na czele z Zbigniewem Jaworowskim, zaczęto podawać obywatelom naszego kraju, głównie dzieciom, płyn Lugola. Działanie to miało na celu zapobieganie wchłanianiu radioaktywnego izotopu jodu ¹³¹I do organizmów. Profesor Jaworowski tłumaczył, że krowy wypasane na łąkach dotkniętych skażeniem dają skażone mleko, które następnie podawane jest dzieciom. Podawanie stabilnego jodu miało uchronić najmłodszych przed chorobami nowotworowymi tarczycy. Płyn Lugola wysycał jodem tarczycę, nie dopuszczając do przedostania się promieniotwórczych izotopów, ale także hamował produkcję hormonów T3 (trijodotyronina) i T4 (tyroksyna).

Obecnie na ówczesną sytuację istnieje odmienne spojrzenie. Eksperci twierdzą, że spożywanie płynu Lugola w ówczesnych czasach było niepotrzebne. Zagrożenie dla Polski nie było aż tak duże, jak zakładano. Nad jej granice nie przedostał się radioaktywny izotop jodu w stężeniu mogącym stanowić niebezpieczeństwo. W latach 90. ze względu na panującą sytuację polityczną i szczątkowe informacje dotyczące katastrofy nie można było tego przewidzieć, władze wolały działać prewencyjnie.

Pojawiają się liczne doniesienia o negatywnych skutkach przyjmowania płynu Lugola. W wyniku dostarczania organizmowi dużych dawek jodu dochodzi do chwilowego zaprzestania wychwytywania jodu, również tego radioaktywnego. Jest to tak zwany efekt Wolffa-Chaikoffa, który trwa zaledwie kilka dni, po czym organizm wraca do stanu wyjściowego. Jednak w przypadku, gdy tarczyca nie jest jeszcze w pełni rozwinięta, jak u dzieci czy osób cierpiących na choroby tego gruczołu, ten efekt ucieczki może nie wystąpić. W rezultacie może pojawić się indukowana jodem niedoczynność tarczycy [7-9].

Jod w obliczu katastrofy atomowej

Obecna sytuacja polityczna sprawia, że wielu ludzi z obawy o swoje zdrowie i życie sięga właśnie po płyn Lugola. Nie ma jednak takiej potrzeby. W Polsce, na ten moment, nie ma zagrożenia nadmiernym promieniowaniem gamma. Na bieżąco sytuację można śledzić dzięki Państwowej Agencji Atomistyki, która udostępnia mapę obrazującą sytuację radiacyjną w Polsce (rys. 1) [10].

Jod nie powinien być przyjmowany zapobiegawczo, a jedynie po konsultacji z lekarzem lub po faktycznej katastrofie jądrowej. Należy jednak pamiętać, że płyn Lugola chroni tylko jeden narząd, tj. tarczycę, i tylko przed izotopem jodu 131, a nie przed działaniem wszystkich czynników radioaktywnych, ponadto jego stosowanie może wywołać szereg skutków ubocznych (rys. 2).

Najbardziej narażone na negatywne działanie radioaktywnego pierwiastka są dzieci, u których tarczyca nie jest w pełni wykształcona, oraz noworodki, ze względu na zwiększoną aktywność tarczycy (tab. 1).

Wraz z wiekiem ryzyko zaburzenia pracy tego gruczołu maleje. Dlatego w sytuacji kryzysowej w pierwszej kolejności należy zatroszczyć się o najmłodszych oraz kobiety ciężarne i karmiące piersią [9, 11].

Doniesienia o wzroście promieniowania gamma na terenie Ukrainy nie mają związku z naruszeniem któregokolwiek elementu ochrony elektrowni czarnobylskiej. Obserwowany wzrost był wynikiem podniesienia skażonego pyłu z ziemi wskutek ruchu wojsk. Dodatkowo za wzrost promieniowania gamma w głównej mierze odpowiedzialny jest izotop cezu 137. W związku z tym spożywanie płynu Lugola obecnie jest nieuzasadnione i może przynieść jedynie negatywne skutki. Warto zaznaczyć również, że polskie stacje pomiarowe nie odnotowały wzrostu promieniowania od momentu wybuchu wojny na terenie Ukrainy [9, 12].

Piśmiennictwo

1. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/807 (dostęp 03.07.2022 r.)
2. https://www.receptura.pl/jod-wlasciwosci-i-zastosowanie/
3. https://pubchem.ncbi.nlm.nih.gov/compound/105053 (dostęp 03.07.2022 r.)
4. https://www.receptura.pl/plyn-lugola-definicja-i-zastosowanie/
5. Calissendorff J., Falhammar H.: Lugol’s solution and other iodide preparations: perspectives and research directions in Graves’ disease. „Endocrine“, 2017, 58:467–473.
6. Petruzzi M., Lucchese A., Baldoni E. et al.: Use of Lugol’s iodine in oral cancer diagnosis: An overview. „Oral Oncology”, 2010, 46, 811–813.
7. Dreger S., Pfinder M., Christianson L. et al.: The effects of iodine blocking following nuclear accidents on thyroid cancer, hypothyroidism, and benign thyroid nodules: design of a systematic review. „Syst. Rev.”, 2015, 4, 126.
8. https://www.thyroid.org/nuclear-radiation-thyroid/ (dostęp 12.07.2022 r.).
9. https://leki.pl/poradnik/plyn-lugola-dlaczego-nie-powinnismy-go-teraz-przyjmowac/#efekt-wolffa-chaikoffa-i-choroby-tarczycy (dostęp 04.07.2022 r.).
10. https://www.gov.pl/web/paa/sytuacja-radiacyjna (dostęp 04.07.2022 r.).
11. https://www.cdc.gov/nceh/radiation/emergencies/ki.htm (dostęp 12.07.2022 r.)
12. https://www.gov.pl/web/paa/ukrainski-urzad-dozoru-jadrowego-o-sytuacji-w-czarnobylskiej-strefie-wykluczenia (dostęp 12.07.2022 r.).

Emilia Martula ¹
dr hab. n. farm. Beata Morak-Młodawska, prof. SUM ²
dr hab. n. farm. Małgorzata Jeleń, prof. SUM ^2
1 Szkoła Doktorska Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
² Katedra i Zakład Chemii Organicznej, Wydział Nauk Farmaceutycznych w Sosnowcu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

Czytaj także: Probiotyki – nadzieja czy zagrożenie?