Probiotyki – nadzieja czy zagrożenie?

TITLE: Probiotics ‒ hope or risk?

STRESZCZENIE: Probiotyki są znane ze swoich prozdrowotnych właściwości od wieków. Dopiero od niedawna odkrywane są molekularne aspekty oddziaływań metabolitów probiotycznych względem patogenów człowieka, ale również ich wpływu na komórki epitelialne jelit czy komórki immunologiczne. Wielu autorów wykazało hamujący wpływ bakterii probiotycznych na rozwój biofilmu bakterii patogennych. Probiotyki są również w stanie zahamować wiele czynników wirulencji patogenów niezbędnych do rozwoju infekcji. Pomimo wielu doniesień o poprawie zdrowia przewlekle chorych pacjentów po zastosowaniu probiotyków, organy regulujące do dzisiaj nie zatwierdziły żadnej terapii z użyciem bakterii probiotycznych. Regulacje prawne dotyczące probiotyków są często zbyt ogólne i za mało rygorystyczne, aby stosowanie takich preparatów bez konsultacji ze specjalistą było w pełni bezpieczne. Należy nie tylko rozwijać dalsze badania w kwestii probiotyków, ale również nagłośnić problem, jakim są niewystarczające obostrzenia i aspekty prawne dostępnych suplementów diety.

SŁOWA KLUCZOWE: probiotyki, biofilm, immunomodulacja

SUMMARY: Probiotics have been known for their health benefits for centuries. Recently, molecular aspects of the effects of probiotic metabolites on human pathogens, as well as their impact on the intestinal epithelial cells and immune cells, have been discovered. Many authors have demonstrated the inhibitory effect of probiotic bacteria on the development of biofilm of pathogenic bacteria. Probiotics are also able to inhibit many pathogen virulence factors that are necessary for the development of infections. Despite many reports of improved health of chronically ill patients after using probiotics, regulatory authorities have not yet approved any therapy using probiotic bacteria. Legal regulations regarding probiotics are often too general and not rigorous enough to make the use of such preparations completely safe without consulting a specialist. Not only should further research on probiotics be developed, but also the issue of insufficient restrictions and legal aspects of available dietary supplements should also be publicised.

KEYWORDS: probiotics, biofilm, immunomodulation

Rozwój badań nad probiotykami jest nieunikniony i bardzo potrzebny. Środowisko naukowe powinno jednak wywierać nacisk na organizacje zajmujące się regulacjami prawnymi preparatów probiotycznych.

Słowo „probiotyk” pochodzi z języka greckiego i oznacza „dla życia”. Termin „probiotyki” został użyty po raz pierwszy przez Lilly’a i Stillwella w 1965 roku jako określenie substancji wydzielanych przez jeden organizm, które stymulują wzrost drugiego organizmu [23]. Obecnie stosowana definicja została przyjęta przez WHO w 2014 r., zgodnie z nią za probiotyki uznaje się „żywe mikroorganizmy, które podane w odpowiedniej dawce wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza” [13, 23].

Sam probiotyk powinien być niepatogenny i bez genetycznych nośników oporności oraz cechować się żywotnością, bioaktywnością i hodowalnością w warunkach in vitro [23]. Obok terminu „probiotyki” należy wymienić również prebiotyki, synbiotyki oraz postbiotyki. Prebiotyki to nietrawione przez gospodarza substraty/składniki odżywcze, które selektywnie stymulują wzrost i aktywność mikrobioty jelitowej zapewniającej korzyści zdrowotne dla gospodarza. W skład prebiotyków wchodzą głównie krótkołańcuchowe węglowodany, takie jak fruktooligosacharydy (FOS), izomaltooligosacharydy (IMO) czy ksylooligosacharydy (XOS). W 2016 r. eksperci Międzynarodowego Stowarzyszenia Naukowego ds. Probiotyków i Prebiotyków (ang. International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics, ISAPP) uznali, że selektywność działania substratu względem szczepów mikrobioty jelitowej ma kluczowe znaczenie w koncepcji prebiotycznej. Zgodnie z tą koncepcją tylko nieliczne związki mogą zostać zaliczone do prebiotyków o pozytywnym wpływie na wzrost i rozwój pożytecznych mikroorganizmów. Takimi związkami są przede wszystkim fruktooligosacharydy i galaktooligosacharydy, które efektywnie stymulują proliferację i metabolizm bakterii kwasu mlekowego (LAB), w szczególności z dwóch rodzajów: Lactobacillus i Bifidobacterium [20]. To z kolei niesie pewne konsekwencje medyczne, gdyż taka cecha prebiotyków istotnie zapobiega rozprzestrzenianiu się potencjalnych patogenów i/lub szkodliwych komponentów mikrobioty jelitowej, takich jak laseczki z rodzaju Clostridium. Obecnie koncepcja ta wciąż dominuje, ale prowadzone badania mogą wskazywać na szerszy kontekst aktywności prebiotyków m.in. w modulacji składu mikrobioty jelitowej z korzyścią dla saprobiontów i komensali [20]. Sugeruje się również, że prebiotykami mogą być związki niewęglowodanowe, np. polifenole, w tym flawanoidy, które promują wzrost korzystnych bakterii kwasu mlekowego. Prebiotyki występują powszechnie w roślinach, m.in. w: cebuli, szparagach, czosnku czy pszenicy, które zdaniem dietetyków stanowią naturalne źródło substratów dla pożytecznych mikroorganizmów mikrobioty jelitowej, co zapewnia utrzymanie prawidłowej homeostazy w jelicie człowieka [15, 31].

Równolegle z rozwojem badań nad pro- i prebiotykami pojawiły się kolejne alternatywne strategie w prewencji i profilaktyce dysbioz u ludzi. Jedno z nich to synbiotyki będące połączeniem probiotyku z prebiotykiem. Celem takich preparatów jest wzmocnienie korzyści płynących ze strony probiotyku i jednoczesna stymulacja wzrostu pożytecznej rodzimej mikrobioty jelitowej. Eksperci ISAPP wyróżniają dwa typy synbiotyków: komplementarne i synergiczne. W tych pierwszych oba składniki (probiotyk i prebiotyk) niosą ze sobą prozdrowotne korzyści, przy czym ich funkcje nie są od siebie zależne. W drugim zaś typie oba składniki są od siebie zależne, gdyż prebiotyk jest substratem dla probiotyku i promuje jego funkcje w organizmie gospodarza [31]. Oba rodzaje synbiotyków mogą być spożywane bezpośrednio w postaci liofilizatów (podawanych w kapsułkach, tabletkach, saszetkach) lub pośrednio w suplementowanej żywności funkcjonalnej [15]. Liczne badania wskazują, że stosowanie synbiotyków znacząco zmniejsza ryzyko rozwoju chorób sercowo-naczyniowych poprzez obniżenie parametrów w profilu lipidowym krwi, zmniejsza częstość występowania zespołu metabolicznego i czynników insulinooporności u ludzi w każdym wieku, w szczególności u starszych osób [15, 16, 20]. Prebiotyki i probiotyki stanowią szeroki i różnorodny asortyment na polskim rynku. Obecnie tylko one są zarejestrowane zarówno jako produkty lecznicze, jak i suplementy diety oraz dietetyczne środki spożywcze specjalnego przeznaczenia medycznego. Natomiast żaden z farmaceutycznych synbiotyków dostępnych w Polsce nie jest zarejestrowany jako środek leczniczy z powodu wielokrotnie niższych dawek substancji czynnej (na ogół poniżej 1 g) od tych użytych w badaniach klinicznych (zwykle 15-10 g) [24]. Szczegółowy wykaz produktów pre-, pro- i synbiotyków na polskim rynku farmaceutycznym prezentują Ruszkowski i wsp. (2018) na łamach czasopisma „Farmacja Polska”.

Czytaj także: Czy nowe antybiotyki spełnią nasze oczekiwania