Metale ciężkie w osadach ściekowych a ryzyko zdrowotne

TITLE: Heavy metals in sewage sludge in view of health risk

STRESZCZENIE: Obecność metali ciężkich w osadach ściekowych może stanowić ograniczenie w stosowaniu ich do celów przyrodniczych. Dzieje się tak dlatego, że zawartość metali ciężkich jest jednym z głównych kryteriów ograniczających wykorzystanie osadów ściekowych do kondycjonowania i nawożenia gleb, jak również do rekultywacji i rewitalizacji terenów zdegradowanych w wyniku działalności człowieka. Należy również nadmienić, że procesy stosowane w oczyszczalniach ścieków nie gwarantują usuwania metali ciężkich, a jedynie sprawiają, że zanieczyszczenia te kumulują się w osadach ściekowych. Ze względu na fakt, że osady ściekowe stanowią cenne źródło materii organicznej oraz azotu, fosforu i potasu, niezbędnych do prawidłowego wzrostu roślin oraz poprawiających właściwości fizykochemiczne gleby, z powodzeniem stosowane są one w celach przyrodniczych. Jednakże należy pamiętać, że obecność metali ciężkich w osadach ściekowych wiąże się również z potencjalnym zagrożeniem, zarówno w aspekcie ekologicznym (wtórne zanieczyszczenie środowiska wodno-gruntowego), jak i zdrowotnym (toksyczne oddziaływanie na ludzi poprzez różne drogi wchłaniania). Biorąc pod uwagę możliwe zdrowotne skutki narażenia na toksyczne działanie metali ciężkich, zagadnienie to ma znaczenie priorytetowe.

SŁOWA KLUCZOWE: osady ściekowe, metale ciężkie, ryzyko zdrowotne

SUMMARY: The presence of heavy metals in sewage sludge may limit their use for natural purposes. This is because the content of heavy metals is one of the main criteria limiting the use of sewage sludge for soil conditioning and fertilization, as well as for the reclamation and revitalization of areas degraded by human activity. It should also be mentioned that the processes used in wastewater treatment plants do not guarantee the removal of heavy metals, but only make these pollutants accumulate in the sewage sludge. Due to the fact that sewage sludge is a valuable source of organic matter as well as nitrogen, phosphorus and potassium, which are necessary for the proper growth of plants and improving the physicochemical properties of soil, they are successfully used for natural purposes. However, it should be remembered that the presence of heavy metals in sewage sludge is also associated with a potential threat, both in terms of ecology (secondary pollution of the water-soil environment) and human health (toxic effects on humans through various paths). Considering the possible health consequences of exposure to the toxic effects of heavy metals, this is a priority issue.

KEYWORDS: sewage sludge, heavy metals, health risk

---

Niniejsza praca stanowi krótki przewodnik po metalach ciężkich w osadach ściekowych, ich źródłach pochodzenia oraz ryzyku, jakie pierwiastki te mogą stwarzać w aspekcie zdrowotnym.

Wzrost liczby ludności, postępujący proces urbanizacji oraz rozwój nowych technologii oczyszczania ścieków stanowią przyczynę ciągłego wzrostu masy osadów ściekowych, stanowiących odpad generowany podczas procesów oczyszczania ścieków [1]. Osady ściekowe stanowią zawiesinę składającą się z wody, mikroorganizmów oraz koloidów [2]. Stanowią one również ważne źródło materii organicznej oraz azotu, fosforu i potasu. Składniki te wpływają na poprawę właściwości fizykochemicznych gleb, jak również są niezbędne dla prawidłowego wzrostu roślin [3, 4]. Z tego względu ustabilizowane osady ściekowe wykorzystywane są do kondycjonowania i nawożenia gleb, jak również do rekultywacji i rewitalizacji terenów zdegradowanych w wyniku działalności człowieka [3, 5]. Jednakże powstające w procesie oczyszczania ścieków osady mogą zawierać również różne zanieczyszczenia organiczne, patogeny czy substancje toksyczne, wśród których można wyróżnić metale ciężkie. To właśnie zawartość metali ciężkich stanowi jedno z głównych kryteriów przyrodniczego wykorzystania osadów ściekowych, zarówno w Polsce, jak i w innych państwach Unii Europejskiej (EU) [6, 7]. Substancje te mogą powodować wtórne zanieczyszczenie środowiska wodno-gruntowego [8-10].

Metale ciężkie ze względu na swoją trwałość (nie ulegają rozkładowi w procesach fizycznych), toksyczność oraz zdolność do bioakumulacji w tkankach organizmów żywych, stanowią jedno z głównych zagrożeń stosowania osadów ściekowych w celach przyrodniczych. Nadmierna akumulacja tych pierwiastków w środowisku naturalnym stwarza nie tylko potencjalne zagrożenia dla ekosystemów wodnych i lądowych, ale może również stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka [5, 10]. Spożycie roślin, które zostały wychodowane na glebie nawożonej osadami ściekowymi, bądź kontakt z samymi osadami może spowodować, że obecne w nich metale ciężkie (w sytuacji przekroczenia wartości dopuszczalnych) przenikną do organizmu człowieka, odkładając się w jego tkankach, a w rezultacie wpłyną negatywnie na funkcjonowanie układu nerwowego, odpornościowego, hormonalnego czy funkcje krwiotwórcze [4]. Niektóre z metali mogą wykazywać działanie rakotwórcze, podczas gdy inne są uważane za mutagenne i/lub teratogenne dla ludzi i zwierząt, w zależności od ich dawki i czasu trwania ekspozycji. Wśród metali ciężkich stanowiących podstawowe zagrożenie dla środowiska naturalnego ze względu na ich toksyczność można wyróżnić: As, Cd, Cr, Cu, Hg, Mn, Ni, Pb i Zn [11].

W celu zapobiegania niekorzystnym skutkom przyrodniczego wykorzystania osadów ściekowych należy dokonywać nie tylko oceny potencjalnego ryzyka ekologicznego stwarzanego przez obecne w nich metale ciężkie (przy użyciu różnych wskaźników ryzyka), ale również przeprowadzać ocenę pod kątem oddziaływania zdrowotnego. Najczęściej do oceny ryzyka zdrowotnego wykorzystuje się modele narażenia sformułowane przez Amerykańską Agencję Ochrony Środowiska (US EPA; United States Environmental Protection Agency).

Ocena ryzyka zdrowotnego często odnosi się do osób dorosłych, podczas gdy to właśnie dzieci są bardziej narażone na powikłania zdrowotne ze względu na niższą w stosunku do dorosłych tolerancję na substancje toksyczne czy przypadkowość narażenia [5]. Dlatego też ocenie tej powinny podlegać obie grupy, bez wyjątku.

Niniejsza praca stanowi krótki przewodnik po metalach ciężkich w osadach ściekowych, ich źródłach pochodzenia oraz ryzyku jakie pierwiastki te mogą stwarzać w aspekcie zdrowotnym.  Tematyka ta stosunkowo rzadko poruszana w odniesieniu do osadów ściekowych staje się coraz bardziej istotna ze względu na pogarszający się stan środowiska naturalnego, co wpływa również na wzrost narażenia ludzi na kontakt z substancjami toksycznymi, a tym samym na jakość życia i zdrowie.

Metale ciężkie w osadach ściekowych

Do głównych źródeł metali ciężkich w osadach ściekowych można zaliczyć (rys. 1) [9, 11]:

• ścieki bytowe i przemysłowe,
• spływy powierzchniowe z terenów zurbanizowanych lub dróg (związane z depozycją mokrą),
• korozję systemów kanalizacyjnych,
• nielegalne zrzuty ścieków,
• farmaceutyki,
• środki do pielęgnacji ciała oraz środki czyszczące.

W sytuacji, kiedy stężenie danego metalu przekroczy wartość dopuszczalną w danym medium lub gdy warunki panujące w glebie ulegną zmianie (odczyn, potencjał redox, zawartość materii organicznej), pierwiastek ten może ulec aktywacji, powodując nie tylko poważne szkody ekologiczne (zanieczyszczenie środowiska wodno-gruntowego), ale również zdrowotne [3]. Wysokie stężenia metali ciężkich w glebie mogą doprowadzić do zakłócenia, a nawet zniszczenia procesów fizjologicznych roślin, co spowoduje spadek plonów i ich jakości. Po przeniknięciu do łańcucha pokarmowego pierwiastki te mogą stwarzać realne zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka [12].

W tab. 1 zaprezentowano przykładowe wartości stężeń metali w osadach ściekowych w odniesieniu do wartości dopuszczalnych przy stosowaniu osadów na cele przyrodnicze, regulowanych w Polsce przez Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 lutego 2015 r. w sprawie stosowania komunalnych osadów ściekowych [6], z kolei w UE przez Dyrektywę Rady 86/278/EWG z dnia 12 czerwca 1986 r. [7].

Metody oceny ryzyka zdrowotnego w odniesieniu do narażenia na metale ciężkie

Ocena ryzyka zdrowotnego związana jest z oszacowaniem narażenia ludzi (dorosłych/dzieci) na substancje potencjalnie toksyczne (np. metale ciężkie). Ocena ta przyjmuje postać ilościowego opisu ryzyka, jakie potencjalnie toksyczna substancja może stwarzać dla zdrowia i życia człowieka [5].

W celu oszacowania narażenia w odniesieniu do dorosłych i dzieci w przypadku osadów ściekowych rozpatruje się dwie możliwe drogi penetracji metali ciężkich, tj. drogę doustną (poprzez spożywanie pokarmów zawierających metale ciężkie) (ang. ingestion) oraz wziewną (np. poprzez wdychanie kurzu czy aerozoli zawierających metale ciężkie) (ang. inhalation). Model US EPA (część 503) [16] umożliwia obliczenie narażenia zdrowotnego, wynikającego z obecności potencjalnie toksycznych metali ciężkich w osadach ściekowych. Ponadto według Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC; International Agency for Re­search on Cancer) oraz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO; World Health Organization) metale takie jak kadm (Cd) i arsen (As) klasyfikowane są dodatkowo jako pierwiastki rakotwórcze [5].

• Narażenie człowieka (ang. exposure assessment) na metale ciężkie obecne w osadach ściekowych wyraża się jako średnią dzienną dawkę (ADD; ang. average daily total) i oblicza w oparciu o następujące równania [5, 17-19].

gdzie:

ADD – średnia dzienna dawka narażenia na potencjalnie toksyczną substancję (metal ciężki) (mg/kg); ADD_ingest (ang. average daily dose for ingestion) – średnia dzienna dawka dla penetracji metalu ciężkiego drogą doustną (mg/kg/dzień); ADDinhale (ang. average daily dose for inhalation) – średnia dzienna dawka dla penetracji metalu ciężkiego drogą wziewną (mg/kg/dzień); C – średnie stężenie metalu ciężkiego (mg/kg); IR_ingest (ang. ingestion rate) – wartość dziennego przypadkowego spożycia pokarmu zawierającego metale ciężkie (100 mg/dzień dla dorosłych; 200 mg/dzień dla dzieci) [20]; EF (ang. exposure frequency) – częstotliwość narażenia (w okresie 350 dni na rok) [20]; ED (ang. exposure duration) – okres życia narażonego (30 lat dla dorosłych i 6 lat dla dzieci); BW (ang. average body weight) – średnia masa ciała (70 kg dla dorosłych i 16 kg dla dzieci) [16]; AT (ang. average time) – uśredniony czas narażenia (dla substancji niekancerogennych równy ED × 365 dni; dla kancerogennych 70 lat (żywotność) × 365 dni); CF (ang. conversion factor) – współczynnik konwersji (1×10^-6) [20]; InhR (ang. inhalation rate) – wielkość dobowej wentylacji płuc [20] (7,6 m³/dzień dla dzieci; 20 m³/dzień dla dorosłych) [21]; PEF (ang. particle emission factor) – współczynnik emisji cząstek (1,36×10⁹ m³/kg) [22].

• Szacowanie ryzyka niekancerogennego

Do oszacowania ryzyka związanego z narażeniem człowieka na potencjalnie toksyczny metal ciężki, nieposiadający właściwości kancerogennych, wykorzystywany jest tzw. iloraz zagrożenia (HQ; ang. hazard quotient) [5, 17]:

gdzie:

HQ_ij – iloraz zagrożenia i-tego metalu ciężkiego na j-tej drodze narażenia; ADD_ij (ang. average daily dose for the ith heavy metal via the jth pathway) – średnia dzienna dawka dla i-tego metalu ciężkiego na j-tej drodze narażenia (mg/kg/dzień); RfD_ij (ang. risk reference dose of the ith heavy metal via the jth pathway) – dawka referencyjna i-tego metalu ciężkiego na j-tej drodze narażenia (mg/kg/dzień). Wartości RfD dla Cu, Zn, Pb i Cr na drodze wchłaniania poprzez spożycie pokarmu lub inhalację wynoszą odpowiednio: 0,004, 0,300, 0,038 i 0,005 mg/kg/dzień [5, 23].

W celu oszacowania całkowitego niekancerogennego ryzyka związanego z narażeniem ludzi na różne metale ciężkie (różnymi drogami narażenia) wprowadzono wskaźnik zagrożenia (HI; ang. hazard index) [5, 24].

gdzie:

jeśli HQ < 1 lub HI < 1 to brak lub niewielkie ryzyko wystąpienia negatywnych efektów w populacji narażonej; jeśli HQ > 1 lub HI > 1, to istnieje ryzyko wystąpienia negatywnych efektów zdrowotnych w populacji narażonej [5, 17-19].

• Szacowanie ryzyka kancerogennego

Do oszacowania ryzyka związanego z narażeniem człowieka na potencjalnie toksyczny metal ciężki, posiadający właściwości kancerogenne (wiążące się z możliwością zachorowania na nowotwory), wykorzystywany jest tzw. indeks ryzyka (RISK; ang. risk index) [5, 17, 18].

gdzie:

RISKij – wskaźnik ryzyka kancerogennego i-tego metalu ciężkiego na i-tej drodze narażenia; SF (ang. slope factor) – współczynnik nachylenia (mg/kg/dzień). Wartości SF dla kadmu (Cd) i arsenu (As) przez spożycie lub wdychanie wynoszą odpowiednio: 6,1 i 1,5 mg/kg/dzień [5, 23].

W celu oszacowania całkowitego ryzyka kancerogennego w wyniku narażenia człowieka na Cd i As, sumę ryzyka w odniesieniu do wszystkich metali ciężkich wyraża się jako RYZYKO (ang. RISK), przy pomocy następującego równania:

gdzie:

jeśli RISK < 1×10^-6 to brak ryzyka; jeśli 1×10^-6 < RISK < 1×10^-4, to istnieje pozorne ryzyko (ryzyko akceptowalne); jeśli RISK > 1×10^-4, to istnieje istotne ryzyko (ryzyko nieakceptowalne). Dla całkowitej zawartości metali ciężkich i dla narażenia obiema drogami, jeśli RISK < 1×10^-5, to ryzyko jest akceptowalne, a jeśli RISK > 1×10^-5, to ryzyko jest nieakceptowalne [5, 17, 24].

Skutki zdrowotne narażenia na metale ciężkie

Toksyczność działania metali ciężkich w odniesieniu do człowieka zależy od ich dawki, szybkości emisji i czasu trwania narażenia. W ostatnich latach największa uwaga skupiona jest na obecności rtęci (Hg), kadmu (Cd) i ołowiu (Pb) [25].

Skutki narażenia człowieka na nadmierne stężenia rtęci (Hg) i jej związków obejmują negatywne konsekwencje zdrowotne, takie jak: wysoki poziom ciśnienia krwi lub podwyższone tętno, wymioty i biegunka, wysypki skórne i podrażnienie oczu, a w ciężkich przypadkach także: uszkodzenia mózgu, płuc i nerek, uszkodzenie płodu oraz zachorowanie na chorobę nowotworową [26]. Narażenie na toksyczne działanie kadmu (Cd) przyczynia się do uszkodzenia płuc, nerek, układu kostnego i układu sercowo-naczyniowego, jak również do rozwoju nowotworów płuc, nerek, prostaty i żołądka [25]. Z kolei zatrucie ołowiem (Pb) wpływa negatywnie na funkcjonowanie: nerek, wątroby, serca, mózgu, kości i układu neurologicznego [27].

Toksyczne oddziaływanie innych metali ciężkich, takich jak cynk (Zn), może wywoływać wysypki skórne i uszkodzenie nerwów. Nadmierne ilości miedzi (Cu) mogą powodować dyskomfort jelitowy, a także uszkodzenie wątroby i nerek. Natomiast wysoka zawartość arsenu (As) w organizmie człowieka powoduje zapalenie skóry, zapalenie oskrzeli czy zatrucie [28]. Kontakt z niklem (Ni) może powodować różnorodne skutki uboczne dla zdrowia, takie jak alergie, choroby układu krążenia i nerek, zwłóknienie płuc, nowotwory płuc i nosa [29]. Z kolei związki chromu (⁺⁶), w tym chromiany wapnia (Ca), cynku (Zn), strontu (Sr) i ołowiu (Pb), są wyjątkowo rozpuszczalne w wodzie, trujące i rakotwórcze. Ich toksyczne oddziaływanie powiązane jest z opóźnieniem gojenia się ran (wrzodów). Odkryto również, że chemikalia zawierające chromian są zdolne do niszczenia DNA w komórkach żywych organizmów [30].

Podsumowanie

W niniejszej pracy przedstawiono metody służące do oceny (szacowania) ryzyka zdrowotnego, związanego z narażeniem ludzi na kontakt z metalami ciężkimi obecnymi w osadach ściekowych. Szczegółowo zaprezentowano poszczególne równania służące do oceny ryzyka niekancerogennego, jak i kancerogennego. Skażenie osadów ściekowych metalami ciężkimi może skutkować poważnymi konsekwencjami zarówno dla środowiska wodno-gruntowego oraz zdrowia i życia ludzi. Ma to ogromne znaczenie szczególnie w odniesieniu do przyrodniczego zagospodarowania osadów ściekowych, które stanowi jedną z głównych metod unieszkodliwiania tych odpadów. Należy podkreślić, że dawka, szybkość emisji i czas narażenia na dany metal ciężki stanowią najważniejsze elementy oceny ryzyka zdrowotnego.

Piśmiennictwo

1. Tytła M., Widziewicz-Rzońca K., Bernaś Z.: A Comparison of Conventional and Ultrasound-Assisted BCR Sequential Extraction Methods for the Fractionation of Heavy Metals in Sewage Sludge of Different Characteristics. „Molecules”, 2022, 27 (15), 4947.
2. Bień B., Bień J.D.: Conditioning of Sewage Sludge with Physical, Chemical and Dual Methods to Improve Sewage Sludge Dewatering. „Energies”, 2021, 14 (16), 5079.
3. Tytła M.: Identification of the Chemical Forms of Heavy Metals in Municipal Sewage Sludge as a Critical Element of Ecological Risk Assessment in Terms of Its Agricultural or Natural Use. „International Journal of Environmental Research and Public Health”, 2020, 17 (13), 4640.
4. Zhang H., Huang Y., Zhou S., Wei L., Guo Z., Li J.: Pollution level and risk assessment of heavy metals in sewage sludge from eight wastewater treatment plants in Wuhu City, China. „Spanish Journal of Agricultural Research”, 2020, 18 (2), e1103.
5. Duan B., Zhang W., Zheng H., Wu C., Zhang Q., Bu Y.: Comparison of Health Risk Assessments of Heavy Metals and As in Sewage Sludge from Wastewater Treatment Plants (WWTPs) for Adults and Children in the Urban District of Taiyuan, China. „International Journal of Environmental Research and Public Health”, 2017, 14 (10), 1194.
6. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 lutego 2015 r. w sprawie stosowania komunalnych osadów ściekowych (Dz.U.2015, poz. 257).
7. Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1986 r. (86/278/EWG) w sprawie ochrony środowiska, w szczególności gleby, w przypadku wykorzystywania osadów ściekowych w rolnictwie (Dz.U.UE.L.1986.181.6).
8. Tytła M.: Assessment of Heavy Metal Pollution and Potential Ecological Risk in Sewage Sludge from Municipal Wastewater Treatment Plant Located in the Most Industrialized Region in Poland – Case Study. „International Journal of Environmental Research and Public Health”, 2019, 16 (13), 2430.
9. Tytła M.., Widziewicz-Rzońca K.: Heavy metals in municipal sewage sludge – A brief characteristic of potential threats and methods used to assess the ecological risk. „Environment, Earth and Ecology”, 2021, 5, 18-25.
10. Bakare B.F., Adeyinka G.C.: Evaluating the Potential Health Risks of Selected Heavy Metals across Four Wastewater Treatment Water Works in Durban, South Africa. „Toxics”, 2022, 10 (6), 340.
11. Agoro M.A., Adeniji A.O., Adefisoye M.A., Okoh O.O.: Heavy Metals in Wastewater and Sewage Sludge from Selected Municipal Treatment Plants in Eastern Cape Province, South Africa. „Water”, 2020, 12 (10), 2746.
12. Chen S.: Occurrence characteristics and ecological risk assessment of heavy metals in sewage sludge. „OP Conf. Series: Earth and Environmental Science”, 2019, 295, 052041.
13. Spanos T., Ene A., Styliani Patronidou C., Xatzixristou C.: Temporal variability of sewage sludgeheavy metal content from Greek wastewater treatment plants. „Ecological Chemistry and Engineering”, 2016, 23, 271-283.
14. Wiechmann B., Dienemann C., Kabbe C., Brandt S., Vogel I., Roskosch A.: Sewage Sludge Management in Germany. „Umweltbundesamt GVP”, Bonn, Germany 2013.
15. Vouk D., Nakić D., Štirmer N., Serdar M.: Possible disposal of sludge generated in the process of wastewater treatment in concrete industry. „Hrvatske Vode”, 2015, 23, 277-286.
16. USEPA: A Guide to the Biosolids Risk Assessments for the EPA Part 503 Rule. U.S. Environmental Protection Agency Office of Wastewater Management: Washington, DC, USA 1995.
17. USEPA: Risk Assessment Guidance for Superfund. Human Health Evaluation Manual, (Part A). Office of Emergency and Remedial Response: Washington, DC, USA 1989.
18. USEPA: A Plain English Guide to the EPA Part 503 Biosolids Rule. U.S. Environmental Protection Agency Office of Wastewater Management: Washington, DC, USA 1994.
19. Pan L., Ma J., Hu Y., Su B., Fang G., Wang Y., Wang Z.S., Wang L., Xiang B.: Assessments of levels, potential ecological risk, and human health risk of heavy metals in the soils from a typical county in Shanxi province, China. „Environmental Science and Pollution Research”, 2016, 23, 19330-19340.
20. USEPA: Risk Assessment Guidance for Superfund Volume I: Human Health Evaluation Manual Supplemental, Guidance „Standard Default Exposure Factors” Interim Final. Office of Emergency and Remedial Response Toxics Integration Branch: Washington, DC, USA 1991.
21. Davis H.T., Aelion C.M., Mcdermott S., Lawson A.B.: Identifying natural and anthropogenic sources of metals in urban and rural soils using GIS-based data, PCA, and spatial interpolation. „Environmental Pollution”, 2009, 157 (8-9), 2378-2385.
22. Praveena S.M., Ismail S.N.S., Aris A.Z.: Health risk assessment of heavy metal exposure in urban soil from Seri Kembangan (Malaysia). „Arabian Journal of Geo­sciences”, 2015, 8, 9753-9761.
23. Yang G., Li Y., Wu L., Xie L.P., Wu J.: Concentration and health risk of heavy metals in topsoil of paddy field of Chengdu Plain. „Environmental Chemistry”, 2014, 33, 269-275.
24. Cao S.Z., Duan X.L., Zhao X.G., Ma J., Dong T., Huang N., Sun C.Y., He B., Wei F.S.: Health risks from the exposure of children to As, Se, Pb and other heavy metals near the largest coking plant in China. „Science of the Total Environment”, 2014, 472, 1001-1009.
25. Balkrishna A., Ghosh S., Banerjee S., Singh S., Arya V.: Trends and Health Risks of Heavy metal present in Sewage Sludge: A Situational Analysis in Indian Context. „Authorea”, 2022, 01.
26. Martin S., Griswold W.: Human health effects of heavy metals. „Environmental Science and Technology Briefs for Citizens”, 2009, 15, 1-6.
27. Flora S.J., Flora G., Saxena G.: Environmental occurrence, health effects and management of lead poisoning. „Lead: Chemistry, Analytical Aspects, Environmental Impact and Health Effects”, 2006, 158-228.
28. Singh R., Gautam N., Mishra A., Gupta R.: Heavy metals and living systems: An overview. „Indian Journal of Pharmacology”, 2011, 43 (3), 246-253.
29. Genchi G., Carocci A., Lauria G., Sinicropi M.S., Catalano A.: Nickel: Human Health and Environmental Toxicology. „International Journal of Environmental Research and Public Health”, 2020, 17 (3), 679.
30. Matsumoto S.T., Mantovani M.S., Malaguttii M.I.A., Dias A.L., Fonseca I.C., Marin-Morales M.A.: Genotoxicity and mutagenicity of water contaminated with tannery effluents, as evaluated by the micronucleus test and comet assay using the fish Oreochromis niloticus and chromosome aberrations in onion root-tips. „Genetics and Molecular Biology”, 2006, 29 (1), 148-158.

dr inż. Malwina Tytła
Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska
Polska Akademia Nauk

Czytaj także: Analiza potencjalnego ryzyka ekologicznego jako narzędzie wspomagające ocenę przydatności osadów ściekowych na cele przyrodnicze