Odpady w laboratorium – problemy i wyzwania

Odpowiedzialność kierownictwa

Zarówno pomieszczenia, jak i panujące w nich warunki, powinny być odpowiednie do badań i analiz, jakie mają być realizowane. W tym kontekście bardzo często osoby zarządzające laboratorium (a więc to zidentyfikowane kierownictwo, które ponosi pełną odpowiedzialność za laboratorium) skupiają uwagę na odpowiednich warunkach temperatury i wilgotności. Należy jednak pamiętać, że odpowiednie warunki środowiskowe to również stosowna czystość pomieszczeń, a to zagadnienie nie ogranicza się wyłącznie do aspektów pomieszczeń, w których wykonywane są badania mikrobiologiczne. Czystość pomieszczeń to także kwestia zapewnienia odpowiedniego gospodarowania i usuwania powstających odpadów.

Wracając do odpowiedzialności zidentyfikowanego kierownictwa, należy również zwrócić uwagę, że laboratorium, aby mogło prowadzić swoje działania i spełniać stawiane przed nim cele, musi stanowić podmiot prawny lub być określoną częścią podmiotu prawnego, prawnie odpowiedzialną za swoją działalność laboratoryjną. To oznacza, że konieczna jest nie tylko odpowiednia organizacja pracy, zgodnie z procedurami systemu jakości oraz wymaganiami klienta, ale przede wszystkim przestrzeganie obowiązujących przepisów prawnych w zakresie prawa pracy i prawa gospodarczego, a także kwestii związanych z ochroną środowiska oraz zrównoważonym rozwojem.

Przepisy prawne

W Polsce jednym z podstawowych aktów prawnych regulujących zagadnienie gospodarki odpadami jest Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 roku o odpadach [1]. Definiuje ona, czym jest odpad, wskazując, że jest to „każda substancja lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza się pozbyć lub do których pozbycia się jest obowiązany”. Ustawa ta również definiuje różnego typu grupy i kategorie odpadów – między innymi odpady komunalne, czyli te „powstające w gospodarstwach domowych oraz odpady pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter i skład są podobne do odpadów z gospodarstw domowych, w szczególności niesegregowane (zmieszane) odpady komunalne i odpady selektywnie zebrane (papier i tektura, szkło, metale, tworzywa sztuczne, bioodpady, drewno, tekstylia, opakowania, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, zużyte baterie i akumulatory oraz odpady wielkogabarytowe)”, odpady medyczne („powstające w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych oraz prowadzeniem badań i doświadczeń naukowych w zakresie medycyny”), odpady weterynaryjne („powstające w związku z badaniem, leczeniem zwierząt lub świadczeniem usług weterynaryjnych, a także w związku z prowadzeniem badań naukowych i doświadczeń na zwierzętach”). W treści ustawy brak jest natomiast wyszczególnienia definicji, czym są i jak należy rozumieć odpady laboratoryjne.

Podział odpadów

A w laboratorium – jak już wspomniano powyżej – powstają odpady. Można je podzielić w ogólny sposób na odpady komunalne (zmieszane oraz segregowane, również odpady żywności powstające przy okazji posiłków pracowników), a także odpady powstające przy okazji wykonywania bezpośredniej działalności laboratoryjnej – czyli mogą być to: zbędne produkty podstawowe i uboczne syntez, pozostałości poreakcyjne, substancje pobrane do analiz, próbki po wykonaniu analiz, materiały powstałe w wyniku prób technologicznych, przeterminowane odczynniki, zużyte i zbędne rozpuszczalniki. Z uwagi na stan skupienia i skład odpady chemiczne można podzielić na grupy ciekłych substancji organicznych, które nie zawierają fluorowców, ciekłych substancji organicznych zawierających fluorowce, stałych substancji palnych lub niepalnych, uwzględnić należy substancje toksyczne (bardzo toksyczne palne i niepalne), wydziela się niejednokrotnie również odpady zawierające rtęć, a także możliwe do regeneracji odpady organiczne. Nie można zapominać również o opakowaniach po odczynnikach, próbkach, wykorzystywanym szkle i tworzywach laboratoryjnych czy zużytym, wyeksploatowanym lub uszkodzonym wyposażeniu.

Z uwagi na specyfikę pracy w laboratorium część z powstających odpadów należy do odpadów niebezpiecznych, dlatego wszystkie powstające odpady chemiczne należy traktować jako odpady niebezpieczne lub potencjalnie niebezpieczne i postępować z nimi zgodnie z kartami charakterystyki, zachowując szczególną ostrożność. I tu należy wspomnieć znów o legislacji w tym zakresie, ponieważ regulacje prawne w jasny i wyraźny sposób wskazują na wymaganie zastosowania odpowiedniego kodu, precyzującego grupę odpadów.

Wymagania legislacyjne

Z uwagi na wymagania legislacyjne laboratorium, jak praktycznie każda organizacja czy przedsiębiorca (pomijając nieliczne wyjątki), musi posiadać odpowiednie pozwolenia na wytwarzanie odpadów oraz zgłoszenia wytwarzania odpadów. Laboratorium jest zobowiązane do przekazywania odpadów odpowiednim podmiotom odpowiedzialnym za utylizację, transport i dokumentowanie tego w formie odpowiednich kart przekazania odpadów, a także do odpowiedniej sprawozdawczości – należy tutaj uwzględnić między innymi wymagania BDO – bazy danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce odpadami czy też raporty KOBIZE (Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami), ale także inne konieczne dokumenty, w zależności od specyfiki pracy danego laboratorium. Laboratorium w zakresie gospodarki odpadami zobowiązane jest do posiadania wydzielonego miejsca składowania. I najważniejsze: laboratorium jest odpowiedzialne za swoje odpady. Jak każdy przedsiębiorca czy użytkownik domowy zobowiązane jest do segregacji odpowiednich grup odpadów. Dlatego istotne jest, aby zwrócić uwagę na zagadnienia ekologiczne w zakresie gospodarki odpadami.

Ekologia

Należy tutaj rozważyć kwestie związane z pozostałościami próbek po badaniach – czyli czy możliwe jest zmniejszenie wielkości próbki, jaka trafia do laboratorium, oczywiście przy zachowaniu wymagań jakości i zgodności z obowiązującymi wytycznymi obszarów regulowanych prawnie. Niezbędne jest również zwrócenie uwagi na ilości zużywanych odczynników (im większa próbka do badania, tym najprawdopodobniej konieczne jest większe zużycie odczynników niezbędnych do wykonania badania). I w tym zakresie konieczne jest poszukiwanie nowych, bezpośrednich technik analitycznych czy też bezrozpuszczalnikowych technik przygotowania próbek do analizy, a także wykorzystanie automatyzacji analiz, co również będzie wiązać się (w perspektywie czasowej) ze zmniejszeniem praco- i energochłonności postępowania analitycznego.

Z uwagi na ilość generowanych odpadów konieczne jest również przeanalizowanie, czy możliwe jest przeniesienie (części lub też całości) dokumentacji do formy dokumentów elektronicznych, a jeśli już w laboratorium funkcjonuje taki system elektroniczny, należy krytycznie przejrzeć, jakie dokumenty są drukowane i jeśli są niepotrzebne wydruki, rozważyć wprowadzenie limitów drukowania. Zmiana w jednym obszarze wiąże się również ze zmianą w innych obszarach – mniej drukowanych dokumentów to nie tylko mniej wykorzystanego papieru, ale również tonerów czy tuszy do drukarek (mniej odpadów w dłuższej perspektywie), a także zmniejszona eksploatacja urządzeń (znów mniej odpadów wynikających z awarii i uszkodzeń urządzeń drukujących).

O ile odpady, które są „widoczne”, są wyz­waniem, o tyle jeszcze większe wyzwanie stanowią odpady, które są „niewidoczne”, czyli odpady w formie par i gazów. W tym przypadku również nie można dopuścić do wydzielania się takich substancji bezpośrednio do atmosfery, zatem konieczne jest stosowanie odpowiednich absorberów oraz/czy neutralizatorów.

Każda działalność przedsiębiorcza ma generować zyski, ale jest zawsze związana także z kosztami. Przy uwzględnianiu kosztów należy pamiętać o kosztach: gospodarki odpadami, pozbywania się odpadów, modernizacji metodyk badawczych, szkolenia personelu związanego również ze wzrostem świadomości w zakresie ekologii i ekonomii odpadów, dokumentacji związanej z odpadami (instrukcje postępowania, karty odpadów, rejestry, oznakowanie miejsc, raporty, umowy etc.). To są również koszty, które należy uwzględnić w ogólnych kosztach analiz i funkcjonowania laboratorium, gdyż to nie są koszty niczyje i nie można ich pominąć.

Podsumowanie

Gospodarka odpadami jest wyzwaniem w działalności laboratoryjnej, ale jest to obowiązek, któremu należy sprostać. I myśląc o odpadach, należy przeanalizować również wszystkie inne elementy, których pozornie być może nie widać – spaliny, gazy, energia. I być może – marnowany czas. Bo zmarnowany czas jest również odpadem.

Piśmiennictwo

1. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. z 2013 r., poz. 21, z późniejszymi zmianami).

Monika Partyka, Anna Dienst
i2 Analytical Ltd. Sp. z o.o. Oddział w Polsce, Ruda Śląska

Czytaj także: Plastyfikatory alternatywne jako zamienniki popularnych ftalanów