Laboratorium z punktu widzenia projektanta technologii

Należy pamiętać również, że często nie wystarczy informacja odnośnie przeznaczenia pomieszczenia typu, np. pomieszczenie mikroskopu. Trzeba dodatkowo załączyć informację, czy to ma być mikroskop rutynowy, fluorescencyjny czy konfokalny. Każde z tych pomieszczeń dla poszczególnego mikroskopu ma inną wielkość, inne podłączenia mediów oraz pozostałe wymogi, nie mówiąc już o tym, że niektóre z mikroskopów konfokalnych mogą ważyć nawet kilkaset kilogramów (co należy zdecydowanie wziąć pod uwagę przy obliczaniu nośności stropu).

Często występującym problemem, wynikającym z braku pełnej informacji o przeznaczeniu pomieszczenia na etapie projektowania, jest wstawianie za dużych i za ciężkich oraz wymagających wielu podłączeń urządzeń, które nie były wcześniej w tym pomieszczeniu przewidziane. Najczęściej kończy się to plątaniną kabli, dostawianiem stolików lub szafek i różnego rodzaju innych „twórczych konstrukcji” utrzymujących urządzenie w stanie należytej sprawności, ale bynajmniej nieułatwiających pracy użytkownikom tego pomieszczenia. W bardziej skrajnych przypadkach konieczne jest nawet wzmacnianie konstrukcji samego pomieszczenia.

Najprostsze, zarówno dla projektanta/technologa, jak i przyszłego użytkownika, jest zaprojektowanie pomieszczenia pod konkretne urządzenie, znane już użytkownikowi lub nawet już zakupione − wtedy wraz z urządzeniem użytkownik dostaje pełną dokumentację dotyczącą montażu, mediów lub wymogów koniecznych dla pomieszczenia, w którym urządzenie ma się znajdować. Takie sytuacje generują z reguły najmniej problemów i posiadają najlepszą zaprojektowaną użyteczność i ergonomię pomieszczenia.

Warto podkreślić, że użytkownik powinien mieć świadomość, że istnieje bezpośrednia korelacja pomiędzy ilością informacji, którymi użytkownik dysponuje i przekazuje projektantowi, a jakością uzyskanego finalnie dla niego produktu, czyli pomieszczenia (bądź zespołu pomieszczeń) przeznaczonego do konkretnych czynności i badań.

Media − a cóż to takiego?

Media to różnego rodzaju instalacje niezbędne dla urządzeń zamieszczonych w laboratorium. W pomieszczeniach laboratoryjnych podstawowymi instalacjami są:

• instalacja wody ciepłej i zimnej,
• instalacja kanalizacji,
• instalacja kanalizacji technologicznej*,
• instalacja wody uzdatnionej,
• instalacje gazów technicznych,
• instalacja wentylacji nawiewno-wywiewnej,
• instalacje elektryczne,
• instalacje niskoprądowe,
• instalacje konieczne dla urządzeń w laboratorium − nietypowe.

Instalację kanalizacji technologicznej odznaczono gwiazdką, ponieważ jest to instalacja dość często wymieniana w Programach Funkcjonalno-Użytkowych (PFU) dla dużych inwestycji. Jednak należy w tym przypadku postępować ostrożnie. Często użytkownik zaleca w PFU zaprojektowanie takiej instalacji, a nie jest w stanie podać projektantowi dokładnych danych o substancjach ani o ich ilości, jakie mają do takiej instalacji trafić. Oczywistym wymogiem dla laboratoriów jest utylizacja ścieków, a w takich przypadkach jest to zadanie niewykonalne, gdyż nawet bardzo biegły w tej dziedzinie chemik nie jest w stanie określić, jaki związek powstanie w wypadku połączenia np. eteru z chloraminą, w nieznanych warunkach i w nieznanej temperaturze, z dużym dodatkiem wody, które potencjalnie mogą się znaleźć w ściekach kanalizacji technologicznej.

Przy projektowaniu laboratoriów niezwykle istotna jest sprawa niezbędnych mediów − projektant musi wcześniej wiedzieć, że w konkretnym pomieszczeniu mają stać np. butle z gazami technicznymi, mieć dane dotyczące rodzaju gazu, klasy czystości lub z jakimi urządzeniami ma współpracować. Takie dane pozwolą poprawnie zaprojektować niezbędne instalacje techniczne zapewniające dostawę prądu, gazu, instalacji elektrycznych, niskoprądowych i innych. Warto również weryfikować przy zakupie nowego urządzenia, czy producent podaje tak istotny parametr, jak tzw. wydatek ciepła, czy, mówiąc kolokwialnie − jak mocno aparat grzeje. Niestety często brak tej informacji skutkuje nadmiernym przegrzaniem pomieszczeń, co nie nastąpiłoby w sytuacji, gdyby użytkownik przekazał tę informację projektantowi, a on uwzględnił to w projekcie wentylacji dla danego pomieszczenia.

Obecne przepisy zabraniają wylewania do kanalizacji jakichkolwiek substancji chemicznych. Substancje te muszą być bezwzględnie objęte zakładową instrukcją ich przechowywania, używania i utylizacji. W praktyce wygląda to jednak bardzo różnie, nawet pomimo istnienia instrukcji stosowania substancji chemicznych oraz przeprowadzanych szkoleń dla personelu. Ciekawym przykładem może być sytuacja w jednej z katedr w laboratoriach prestiżowej uczelni − w bardzo dużym i całkiem nowym budynku po trzech latach użytkowania instalacja zwykłej kanalizacji praktycznie przestała istnieć. Zarówno projekt, jak i opracowana przez projektanta instrukcja dokładnie opisywały poszczególne czynności dozwolone (bądź nie) w ramach obsługi urządzeń i chemikaliów. W trakcie dochodzenia okazało się, że osoba myjąca szkło po prostu nie znała (bądź udawała, że nie zna) żadnych przepisów na ten temat, co było niestety przyczyną zniszczenia tejże instalacji w tym laboratorium.

Zgodnie z istniejącymi przepisami należy badać ścieki z kanalizacji ogólnej wychodzące z budynku, w którym znajdują się laboratoria używające odczynników i innych substancji chemicznych, ale dotyczy to głównie kwasowości ścieków lub zanieczyszczenia mikrobiologicznego. Odpowiedzialność za przestrzeganie tych przepisów spada na użytkownika pomieszczenia, ale odpowiednie zaprojektowanie pomieszczenia laboratoryjnego może to zdecydowanie ułatwić.

Do niniejszego artykułu dołączone są zdjęcia obrazujące różne problemy i efekty nieprawidłowego zaprojektowania pomieszczeń − są to zdjęcia zarówno obrazujące np. za małą liczbę gniazd elektrycznych, efekt ewidentnego braku komunikacji pomiędzy przyszłym użytkownikiem i projektantem, a także, niestety, kompletny brak wyobraźni projektanta i wykonawcy.

Podsumowanie

Jak widać z bardzo ogólnego streszczenia występujących problemów związanych z projektowaniem laboratoriów − współpraca pomiędzy zespołem projektowym, inwestorem a przede wszystkim przyszłym użytkownikiem jest niezbędna i szalenie istotna. Brak dobrej współpracy i przekazywania danych dotyczących projektowanego pomieszczenia oraz przyszłych używanych w nim urządzeń zaowocuje, niestety, zbudowaniem pomieszczenia wykonanego i wyposażonego nieprawidłowo w stosunku do funkcji, jakie ma pełnić. Warto więc na początku dobrze przemyśleć przyszłe zastosowanie pomieszczenia oraz dużo rozmawiać z projektantem o jego funkcjach.

Temat poruszony w tym artykule jest jedynie wierzchołkiem góry lodowej − jeżeli Państwo jako czytelnicy uznają, że konieczna jest kontynuacja tego typu artykułów − prosimy o kontakt.

Piśmiennictwo

1. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie kryteriów i sposobu klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych. Dz.U. 2003, nr 171, poz. 1666.
2. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników chemicznych. Dz.U. 2005, nr 11, poz. 86.
3. Zalecenia Polskiego Centrum Akredytacji dot. laboratoriów i laboratoriów mikrobiologicznych.
4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 3 marca 2004 r. w sprawie wymagań, jakim powinno odpowiadać medyczne laboratorium diagnostyczne. Dz.U. 2004, nr 43, poz. 408.
5. Norma PN-EN ISO/IEC 17025 „Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących”.
6. Wytyczne Ministerstwa Zdrowia z listopada 2001 r. dla medycznych laboratoriów diagnostycznych obowiązujące przy ubieganiu się o akredytację.
7. Obwieszczenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz.U. nr 169, poz. 1650 z 28.08.2003 r, z późniejszymi zmianami.
8. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2006 r. w sprawie standardów jakości dla medycznych laboratoriów diagnostycznych i mikrobiologicznych. Dz.U. 2006, nr 61, poz. 435.
9. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Dz.U. 2005, nr 81, poz. 716
10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 marca 2019 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać pod względem fachowym i sanitarnym pomieszczenia i urządzenia podmiotu wykonującego działalność leczniczą. Dz.U. 2019, poz. 595.
11. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe (Dz.U. nr 148, poz. 973).
12. Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz.U. z 2013 r., poz. 21).
13. Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. nr 63, poz. 322).
14. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 75, poz. 690 z późn. zm.).
15. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (tekst jedn.: Dz.U. z 2003 r., nr 169, poz. 1650 z późn. zm.).

Aniela Złotkowska
EDAN Usługi Projektowe i Konsulting

Czytaj także: Wyposażenie i aparatura w nowoczesnym laboratorium mikrobiologicznym