Badanie mikrobiologiczne wyrobów farmaceutycznych

Powodem zanieczyszczenia suplementów diety i leków może być często sam proces wytwarzania, ponieważ temperatura i wilgotność panująca na pewnych etapach wytwarzania sprzyjają rozwojowi drobnoustrojów.

Bezpieczeństwo stosowania substancji leczniczych i suplementów diety nowo wyprodukowanych oraz tych obecnych na rynku, ale udoskonalanych jasno koreluje z dobrą praktyką i przestrzeganiem procedur wytwarzania. Produkty farmaceutyczne wymuszają na producentach i urzędach kontrolnych definiowanie kolejnych wytycznych dotyczących jakości uzyskiwanych produktów. Jednym z ważniejszych parametrów każdej substancji leczniczej jest odpowiednia jakość mikrobiologiczna, a więc czystość i podatność na kontaminację wtórną oraz efektywność zwalczania zanieczyszczenia. Analiza mikrobiologiczna produktów leczniczych i suplementów diety wykorzystuje różne techniki i rodzaje stosowanych podłóż hodowlanych, ze względu na dużą różnorodność i możliwość wykrywania drobnoustrojów w takich wyrobach. Ponadto wprowadzanie do obrotu nowych rodzajów substancji leczniczych wymusza ciągłą aktualizację norm jakości mikrobiologicznej poszczególnych grup leków. Regulacje te w znacznej mierze definiują opracowania farmakopealne.

Suplementy diety i produkty lecznicze

Suplementy diety to środki spożywcze, których celem jest uzupełnienie naturalnej diety, będące skoncentrowanym źródłem witamin lub składników mineralnych albo innych substancji wykazujących efekt odżywczy, pojedynczych lub złożonych, wprowadzanych do obrotu w formie umożliwiającej dawkowanie (definicja: Dyrektywa 2002/46/WE). Ponadto, według obecnego prawa, nie ma żadnych dokumentów o charakterze normatywnym, które określają limity zanieczyszczeń mikrobiologicznych suplementów diety. Prace w tym kierunku podjęło kilka organizacji międzynarodowych, między innymi IADSA (ang. International Alliance of Dietary/Food Supplements Association). Produkty uzupełniające naszą dietę można podzielić na pięć grup: witaminy, aminokwasy, probiotyki i prebiotyki, kwasy tłuszczowe oraz suplementy ziołowe. Specyficzne właściwości suplementów, a także ich różnorodność (forma, aktywność wody, pH, aktywność enzymatyczna) umożliwiają rozwój mikroorganizmów i potencjalne zakażenie różnego rodzaju bakteriami lub grzybami [1].

Muszą posiadać cechy i spełniać kryteria, za pomocą których charakteryzuje się żywność pod względem jakości sensorycznej, wartości odżywczej i bezpieczeństwa dla zdrowia konsumenta. Jedną z kwestii spornych w prawie jest precyzyjne określenie przynależności suplementów do określonej kategorii produktów. Przepisy różnych państw i organizacji w rozmaity sposób traktują suplementy diety, uznając je bądź za żywność, bądź za leki. Zbiór międzynarodowych norm żywnościowych Codex Alimentarius uznaje suplementy diety zawierające witaminy i mikroelementy jako żywność. Pomimo to wciąż otwarty pozostaje problem produktów pogranicza, które częściowo spełniają zarówno definicję produktu leczniczego, jak i suplementu diety – czyli żywności. A co się z tym faktem wiąże – obecność lub brak restrykcji mikrobiologicznych [1, 2].

Produktem leczniczym nazywana jest każda substancja, niezależnie od tego, czy jest pochodzenia naturalnego, czy syntetycznego, która nadaje się do bezpośredniego wprowadzania do organizmu w odpowiedniej postaci w celu osiągnięcia pożądanego efektu leczniczego lub w celu zapobiegania chorobie. Wydanie VII Farmakopei Polskiej zawiera wymagania czystości mikrobiologicznej leku z podziałem na cztery kategorie, wśród których wyróżnia się:

1. preparaty, dla których w monografiach ogólnych postaci leku wymagana jest jałowość, i inne preparaty oznakowane jako jałowe;
2. preparaty do stosowania miejscowego i do stosowania w układzie oddechowym z wyjątkiem, gdy wymagana jest jałowość, oraz systemy transdermalne;
3. preparaty doustne i doodbytnicze oraz preparaty doustne zawierające surowce pochodzenia naturalnego niepoddawanych wstępnej obróbce zmniejszającej liczbę drobnoustrojów;
4. ziołowe produkty lecznicze zawierające wyłącznie jedną lub więcej substancji roślinnych (tab. 1).

Podstawowym źródłem zanieczyszczeń mikrobiologicznych jest transfer drobnoustrojów w zakładach produkcyjnych, czyli między innymi z urządzeń mających kontakt z produktem oraz z personelu obsługującego daną linię produkcyjną. Poza tym pochodzenie zanieczyszczeń w przypadku surowców roślinnych jest związane przede wszystkim z glebą – drobnoustroje glebowe, odchody zwierząt, oraz wodą, którą się je podlewa i nawadnia. Grupę mikroorganizmów najczęściej izolowanych z gleby stanowią rodzaje: Bacillus, Clostridium, Streptomyces, Escherichia, Pseudomonas oraz grzyby pleśniowe: Fusarium i Penicillium. Ze względu na szerokie zastosowanie korzeni i łodyg roślin do produkcji wyciągów, to właśnie z części korzeniowych roślin identyfikuje się większy stopień zanieczyszczenia mikrobiologicznego w porównaniu do jej części nadziemnych (liści, kwiatów) [2].

Kontaminacja produktu bądź surowca mająca swoje źródło od człowieka wynika przede wszystkim z nieprawidłowej lub zaniedbanej higieny pracy podczas: zbierania roślin, ich obróbki, transportu lub obróbki i pakowania. Do patogenów, których nosicielami mogą być ludzie i często powodować nieświadomie wtórne zakażenia, należą: Escherichia coli, Salmonella typhimurium, Listeria monocytogenes, Enterococcus faecalis i Staphylococcus auerus. To właśnie w celu identyfikacji tych grup patogenów ukierunkowane są badania mikrobiologiczne.

Jednakże nie tylko same produkty i surowce podlegają ścisłej kontroli czystości. Inne elementy łańcucha produkcyjnego, a więc otoczenie prowadzonego procesu, to także: powietrze, powierzchnia urządzeń, inne powierzchnie (podłogi, ściany, meble), personel i odzież robocza personelu. Wszystkie te składowe poprzez bezpośrednie oddziaływanie z badanym wyrobem farmaceutycznym stanowią o potencjalnym, negatywnym wpływie zaburzającym działanie całego procesu, dlatego istotna i zalecana jest ich kontrola. Czystość mikrobiologiczną powierzchni oraz personelu i ich odzieży zazwyczaj przeprowadza się, wykorzystując metodę kontaktową płytek odciskowych lub wymazów. Z kolei jakość powietrza w pomieszczeniach najłatwiej ocenić za pomocą techniki uderzeniowej, w której pod wysokim ciśnieniem określona objętość powietrza zostaje pobierana, aby uderzyć o powierzchnie podłoża agarowego [2, 3].

Wymagania mikrobiologiczne i kryteria akceptacji

Obecność niektórych drobnoustrojów w preparatach niejałowych może mieć potencjalny wpływ na obniżenie oraz zniesienie efektu leczniczego danego preparatu, a ponadto może szkodzić zdrowiu konsumenta. Z tego powodu producenci muszą zapewnić niski poziom zanieczyszczenia końcowej postaci leku przez wprowadzanie aktualnych wytycznych Dobrej Praktyki Wytwarzania na każdym etapie, od produkcji, przez magazynowanie do dystrybucji gotowego produktu. Farmakopea Polska określa podstawowe wymagania jakościowe oraz metody badania produktów leczniczych oraz surowców do celów farmaceutycznych. Spełnienie wymagań farmakopealnych zapewnia odpowiednią jakość produktów tych produktów, która gwarantuje jakość i bezpieczeństwo ich stosowania oraz skuteczność działania (tab. 4) [4].

Badania opisane poniżej pozwalają na ocenę ilościową bakterii mezofilnych i grzybów namnażających się w warunkach tlenowych. W przypadku posiadania przez produkt aktywności przeciwdrobnoustrojowej, należy ją usunąć lub zneutralizować. Wybór metody badawczej opiera się na właściwościach badanego produktu, a do najczęściej stosowanych zalicza się: metodę posiewu bezpośredniego, filtracji membranowej oraz oznaczania najbardziej prawdopodobnej liczby (NPL) [4-6].

Czytaj także: Czy nowe antybiotyki spełnią nasze oczekiwania